https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86
http://wiki.ahlolbait.com/%D8%A7%D9%87%D9%84_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8
تاریخ و چگونگی جمع قرآن کریم
قرآن کریم به‌گونه‌ای که امروزه در اختیار مسلمانان قرار دارد، کتابی تدوین‌شده از سوره‌ها و آیات است. اما اینکه این کتاب از چه تاریخی، با چه کیفیتی و با دستور چه کسی، به شکل کنونی درآمده است، از مسائل مهمی است که قرن‌ها ذهن قرآن‌پژوهان را به خود مشغول کرده است. این نوشتار برآن است تا با ارائه مهم‌ترین دیدگاه‌های موجود، به نظریه حق دست یازد. بر اساس مهم‌ترین یافته‌های این تحقیق، قرآن کریم در عصر حضور رسول گرامی اسلام (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) و به دستور ایشان جمعآوری و تدوین شده است.
مقدمه
قرآن کریم، معتبرترین منبع معارف اسلامی و از جنبه های گوناگون، کتابی بی نظیر و بی همتا است . لذا هر مسلمانى علاقمند است که با تاریخ کتاب دینی خود آشنا شود و از لابلاى مدارک و منابع موجود میزان توجه و اهتمام مسلمانان صدر اسلام و یاران پیامبر اکرم (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) را به این کتاب مقدس به دست آورد، براى مسلمانان جالب است قرآنى که اکنون بی هیچ تغییر و تحریفی در دست ما است چه فراز و نشیبی را در بستر تاریخ پیموده است. یکی از دقیق ترین مباحث علوم قرآنی، بررسی تاریخ نگارش و تدوین قرآن است.
تاریخ به روشنی گواهی می دهد که وحی آسمانی از اهمیتی خاص میان مسلمانان برخوردار بوده است؛ به‌گونه‌ای که در طول تاریخ در دو زمینه حفظ و کتابت قرآن همه توان و امکانات خویش را به کار گرفته‌اند. با وجود این، این مسئله که جمعآوری قرآن در چه تاریخی بوده و به دستور چه کسی بوده، از مسائل مهمی است که همیشه مورد نزاع میان اندیشمندان از فِرق مختلف اسلامی بوده است. این نوشتار کوششی در راستای روشن‌شدن جوانب مسئله و رسیدن به حقیقت در این راستاست.
نظریات راجع به جمعآوری قرآن
در رابطه با جمع قرآن کریم که چه کسی آن را جمع کرده و در چه عصری جمع آوری شده ، هر یک از محدثان و مفسران اقوال مختلفی را مطرح کرده‌اند. برخی از آنها عبارت‌اند از:
- بر اساس برخی روایات، زید بن ثابت و گروهی دیگر در عصر پیامبر اکرم(صلی‌الله‌وآله‌وسلم) قرآن را جمعآوری کردند.[۱]
- بنا به برخی روایات،جمع قرآن در زمان پیامبر (ص) به وسیله چهار نفر ـ که همه از انصار بودند ـ انجام شد که عبارت بودند از:، أبی، معاذ بن جبل، ابو زید و زید بن ثابت.[۲]
- بر اساس برخی دیگر از روایات، جمع قرآن به‌وسیلهامام على علیه السلام بوده است؛ چنانکه خود فرمودند: «وقتی پیغمبر اکرم – صلی الله علیه و آله – وفات یافت عهد کردم که ردایم را بر نگیرم مگر براى نماز جمعه تا اینکه قرآن را جمع کنم ، و آن را جمع کرد.» [۳]
- بر اساس برخی دیگر از روایات،زید بن ثابت پس از وفات پیامبر و به دستور خلیفه وقت ـ ابوبکر ـ به جمعآوری قرآن کرد و این کار پس از آن صورت گرفت که بسیاری از قاریان قرآن در روز یمامه کشته شدند. این صحف نزد ابو بکر ماند تا اینکه او از دنیا رفت . سپس تا عمر زنده بود نزد او مانده است و بعد نزد خفصه دختر عمر باقی ماند.[۴]
۵ . برخی بر این باورند که که اولین کسی که قرآن را در مصحفى جمع کرد سالم مولى ابی حذیفه بود. وی قسم خورد که ردا نپوشد تا اینکه آن را جمع نماید ، پس آن را جمع کرد آنگاه باهم مشورت کردند که آن را چه بنامند؟ بعضی گفتند : سِفر بنامید . گفت : آن اسمى است که یهود آن را بر کتاب خود نهاده اند ، پس این اسم ناخوشایند آمد ، آنگاه گفت : همانندش را در حبشه دیدم مصحف نامیده می شد ، پس نظرشان بر این جمع شد که آن را مصحف بنامند.[۵]
- برخی جمع قرآن را به عثمان نسبت می‌دهند.[۶]چنانکهبخاری از موسى از ابراهیم از ابن شهاب از انس بن مالک روایت کرده است که حذیفه بن الیمان نزد عثمان آمد ، او که از اختلاف در قراءت قرآن بیمناک شده بود ، به عثمان گفت : ” امت را در یاب پیش از آنکه اختلاف کنند مانند اختلاف یهود و نصارى “. آنگاه عثمان به نزد حفصه فرستاد که صحیفه ها را به نزد ما بفرست تا از روی آنها نسخه برداریم و دوباره به تو برگردانیم ، پس زید بن ثابت و عبد الله بن زبیر و سعید بن العاص و عبد الرحمن بن الحارث بن هشام را امر کرد آن را در مصحفها نوشتند ، عثمان به آن سه تن از قریش گفت: «اگر شما با زید بن ثابت درباره جیزی از قرآن اختلاف کردید آن را به زبان قریش بنویسید زیرا که قرآن به زبان آنها نازل شده است.». پس همین کار را کردند تا اینکه صحیفه هارا در مصاحف نوشتند سپس عثمان آن صحیفه ها را به حفصه بازگردانید و به هر شهری یک نسخه از آن استنساخ شده را فرستاده و دستور داد که به جز آن هر صحیفه و مصحف را بسوزانید.[۷]
جمع‌بندی
از آنچه گذشت روشن می‌شود که اکثر اهل سنت بر این باورند که قرآن بعد از وفات پیامبر اکرم (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) جمع آوری شده است و اما در زمان کدام خلیفه و توسط چه کسی جمع آوری شده است اختلاف دارند . در این راستا برخی نیز معتقدند که قرآن کریم سه مرتبه ـ در دوران رسول خدا (صلی‌الله‌وآله‌وسلم)، ابوبکر و عثمان ـ جمع آوری شد.[۸]
راجع به زمان جمعآوری قرآن کریم، میان دانشمندان و محققان شیعه دو دیدگاه وجود دارد: بعضی عقیده دارند که این کار پس از رحلت رسول خدا (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) جمع آوری و تألیف شده است. در این باره آیت الله معرفت می گوید : «جمع و تألیف قرآن به شکل کنونی ، در یک زمان صورت نگرفته، بلکه به مرور زمان و به دست افراد و گروه هاى مختلف انجام شده است».[۹] وی در ادامه می‌نویسد: «در مجموع شاید بتوان گفت که عمل جمع قرآن به دست صحابه، پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) از امور مسلم تاریخ است.»[۱۰]
دیدگاه دوم این است که قرآن کریم همچنان که هست، در زمان حیات پیامبر اکرم (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) شکل گرفته است. آیه الله خوئی در این باره می‌نویسد: «نسبت دادن جمع آوری قرآن به خلفا و دوران بعد از رحلت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) امری است موهوم و پنداری است غلط و بی اساس که با قرآن و سنت و عقل مخالف می‌باشد. قرآن در دوران خود پیامبر و به دستور و نظارت وی انجام گرفته است.»[۱۱]
دلائل جمع آوری قرآن
چنانکه گذشت دو دیدگاه کلی راجع به زمان جمعآوری قرآن وجود دارد. ادله این دو نظریه عبارت‌اند از:
دلائل قائلان به جمع قرآن بعد از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌وآله‌وسلم)
مخالفان جمع قرآن در زمان حیات پیامبر (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) به شواهد و ادله امسک کرده اند:
۱ – پیامبر اکرم (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) تا اواخر عمر شریف خود در انتطار وحی بود و فرصتی پیش نیامد که نویسنگان را به جمع کردن آیات و سوره های قرآن در یک مصحف امر کند. بنابراین طبیعی است که پس از یأس از نزول قرآن ، که به پایان یافتن حیات پیامبر وابسته بود ، سوره های قرآن قابل نظم و ترتیب خواهد بود.[۱۲]
۲ – پیامبر اکرم (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) فردی امی بوده است علاوه بر آن ابزار کتابت در نزد آنها نبود.[۱۳]
۳– زید بن ثابت نقل کرده که پیامبر در حالى از دنیا رفت که قرآن در مصحف واحدى جمع آوری نشده بود.[۱۴]
۴ – جمع آوری قرآن به دست علی – علیه السلام- بهترین دلیل بر عدم جمع آوری قرآن در زمان پیامبر (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) است.[۱۵]
چنانکه نقل شده که پیامبر خدا (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) به امام علی علیه السلام فرمود: «ای على ! قرآن در کنار بستر من در میان صحیفه ها و حریر و کاغذها قرار گرفته است ؛ پس قرآن را جمع کنید و آن را ضایع نکنید ؛ همان طور که یهودیان تورات را ضایع کردند.» [۱۶]
- پیامبر اکرم (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) در انتظار نسخ احتمالی بعضی از احکام یا نسخ تلاوت قسمتی از قرآن بوده است؛ چنانکه گفته شده که رسول خدا (صلی‌الله‌وآله‌وسلم)– صل الله علیه و آله – به این جهت قرآن را در مصحف جمع نکرد که در انتظار نسخ اختمالی بعضی از احکام یا نسخ تلاوت قسمتی از آن بود و هنگامی که نزول آن با وفات آن حضرت پایان یافت خداوند به خلفای راشدین الهام فرمود که قرآن را جمع کنند تا وعده راستین خود را در مورد ضماند حفظ آن در این امت تحقق بخشید.[۱۷]
دلائل قائلان به جمع قرآن در زمان پیامبر اکرم (صلی‌الله‌وآله‌وسلم)
کسانی که قائل به جمع قرآن در زمان حیات پیامبر اکرم (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) به این دلائل تمسک کرده اند :
۱ – عقل و اعتبار عقلائی چنین حکم می‌کند که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) قرآن را که معجزه سند اسلام است جمع کرده و نوشته باشند و در شأن پیغمبر اسلام نیست که آن را اهمال نمایند و اثری از قرآن در خانه او نباشد تا زید بیاید با طریقه ای که قبلا گفته شد از سینه مسلمانان جمع آوری کند . آیا پیغمبری که گفته می شود به قدری در ضبط قرآن حریص بوده که در موقع نزول قرآن آن را می خوانده تا مبادا یک کلمه ای فراموش گردد تا از طرف خداوند توسط آیه شریفه ” لا تحرک به لسانک لتعجل به إن علینا جمعه و قرآنه ” از این کار نهی می شود و خداوند تضمین می کند قرآن را در سینه پیغمبر محفوظ نگهدارد و پیامبری که می داند این قرآن در محافل دینی و مجالس اسلامی تا روز قیامت محور خواهد بود با این حال آن را ننویسد و به سینه های مسلمانان احاله کند تا زیدی پیدا شود و با گواهی دو نفر آن را در محلی ثبت کند ؟ هرگز![۱۸]
۲ – تعداد زیادی از قرآن کریم دلالت دارد بر اینکه از زمان نزول قرآن سوره ها از هم دیگر متمایز و هر یک از آنها جداگانه در میان مردم و حتى در میان مشرکان و اهل کتاب منتشر شده بود زیرا رسول خدا طبق دستور قرآن کفار و مشرکین را به مبارزه و معارضه خویش دعوت کرد و در این مبارزه ، از آوردن سخنانی همانند قرآن و سپس آوردن ده سوره و در نهایت آوردن یک سوره مانند سوره های قرآن را به آنها پیشنهاد نمود و معنای این مبارزه و پیشنهاد این است که سوره های قرآن حتى در دسرس کفار و مشرکین نیز قرار گرفته بود.[۱۹]
۳ – روایاتی که دلالت دارند بر اینکه قرآن شریف در عصر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) جمع شد عبارتند از :
دسته اول : حدیث ثقلین که مشهور و معروف در میان مسلمانان است و در این حدیث به آنچه از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) باقی مانده کتاب اطلاق شده است چنانچه می فرماید : ” إنی تارک فیکم الثقلین : کتاب الله و عترتی اهل بیتی … ” ؛ من در میان شما دو چیز باقی گذاشته ام، کتاب خدا و عترتم ( اهل بیتم ) … و از اینکه می بینیم بر قرآن شریف کتاب اطلاق شده می فهمیم که مکتوب و نوشته شده بود. بدیهی است به آیاتی که در سینه های مسلمانان است، کتاب گفته نمی شود چنانچه اشعاری به اشعار شاعری که در سینه های دوستان او است دیوان گفته نمی شود مگر اینکه به ریشته تحریر بیاورد و همچنین معمولا کتاب مجموعه ای را گویند که دارای وجود واحد مشخص بوده ، صورت مدونی داشته باشد نوشته های پراکنده و قطعه قطعه کتاب نامیده نمی شود تا چه رسد به آنچه اصلا نوشته نشده و جای آن در دلها و سینه ها باشد.[۲۰]
دسته دوم: اخباری که دلالت می کنند بر اینکه برای پیغمبر (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) نویسندگانی بوده که وقتی وحی قرآنی نازل می شد آن را می نوشتند و در موقعی که نبودند، پیغمبر (صلی‌الله‌وآله‌وسلم)، آنها را احضار می‌فرمود تا بنویسند و این مطلب، مشهور و معروف در بین مسلمانان است و این روایات به‌خوبی دلالت می کنند بر اینکه آن حضرت در کتاب همانطور که از یک نفر رهبر معصوم انتظار می رفت کوشا بوده اند نه اینکه خود اهمال نموده و احاله کرده اند تا پس از مدتی زیدی بیاید و از سینه مسلمانان ، قرآن را جمع آوری کند.[۲۱]
دسته سوم : اخباری وجود دارد که به صراحت دلالت دارند بر اینکه قرآن کریم در زمان پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) جمع آوری شده است از جمله آنها روایتی است که بخاری از قتاده نقل می کند: از انس بن مالک پرسیدم قرآن را چه کسی جمع کرده است جواب داد : چهار نفر که همگی از انصارند و قرآن را در عصر پیغمبر (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) جمع کرده اند : ابی بن کعب ، معاذین جبل ، زید بن ثابت و ابو زید و ما آن را به ارث برده ایم. [۲۲]
بنابراین صحیح نیست گفته شود که زید ، قرآن را با دو شاهد و یا یک شاهد از سینه ها جمع آوری نموده است خصوصان با وجود اخباری که ذکر گردید و لازم است بر کسی که این اخبار را معتبر می داند مضمون آنها ملتزم شده و عمل کند و اما احتمال اینکه مراد از جمع در این روایات جمع در سینه و حافظه ها باشد ، خلاف ظاهر این روایات است خصوصا روایت زید کلمه تألیف در آن ذکر شد نه جمع.
بررسی روایات جمع قرآن بعد از رحلت رسول خدا(صلی‌الله‌وآله‌وسلم)
به طور کلی می‌توان گفت در روایاتی که دالّ بر جمع قرآن پس از رحلت حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) است، ضعفها و همچنین تناقض و تضادهایى ، چه در متن و چه در سند به چشم می خورد. و آن این است که:
۱ – مسلمانان در دو مسئله اتفاق نظر دارند؛ یکی اینکه می گویند: قرآن بودن هیچ سخنی ثابت نمی شود مگر از راه تواتر و نقلهای پی درپی و یقین آور ، دوم : زیادتی به قرآن راه نیافته است ولی روایات تدوین که مورد بحث ما است با این دو مسئله تضاد و منافاد دارد.
تمام مسلمانان برای اثبات قرآن بودن کلامی ، راهی بجز تواتر و نقلهای فراوان و یقین آورنمی دانند ، ولی روایات تدوین قرآن دلالت می کند بر اینکه در موقع جمع آوری قرآن تنها مدرک و مرجعی که برای اثبات قرآن‌بودن یک سخن، در اختیار بود و بوسیله آن آیات قرآن از غیر آیات قرآن تشخیص داده می شد، عبارت بود از: شهادت دو نفر مسلمان و گاهی یک نفر که شهادت وی مطابق با شهادت دو نفر باشد. لازمه این سخن این است که قرآن با خبر واحد نوشته شده است نه از طریق تواتر.[۲۳]
۲ – از نظر متن، این روایات هم سؤال برانگیز است و آن این است که اگر قرآن کریم بعد از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) جمع آوری شده است، پس جمع آوری قرآن در چه زمانی و توسط چه کسی صورت گرفته است؟ زیرا که طبق برخی روایات پیش‌گفته، قرآن در زمان ابو بکر صورت گرفته است و توسط چه کسی جمع آوری شد اختلاف دارند. در برخی از آنها، اولین کسی که قرآن را جمع آوری کرده امام علی – علیه السلام – بوده است. در برخی دیگر از روایات، ابو بکر کار جمع آوری قرآن را به زید بن ثابت واگذار کرده در حالی که در روایت دیگر آمده است که خود ابو بکر مشغول جمع آوری قرآن بود. همانگونه که ابن شهاب از سالم چنین روایت کرده است: «ابو بکر قرآن را در کاغذ پاره ای جمع آوری کرد و از زید بن ثابت درخواست کرد که به این نوشته نظری بیندازد ، زید امتناع کرد تا ابو بکر در این باره از عمر استمداد نمود و در اثر اصرار و پافساری زیاد آن دو ، زید نظرات و تصحیح آن نوشته ها را به عهده گرفت . و این کتاب نزد ابو بکر بود تا اینکه او از دنیا رفت، سپس نزد عمر بود و بعد نزد حفصه همسر پیامبر – صل الله علیه و آله.» [۲۴]
بر اساس روایتی دیگر، عمر بن خطاب به ابوبکر پیشنهاد جمع آوری قرآن کرده در حالی که در روایتی دیگر، ابو بکر به عمر و زید دستور داد در کنار مسجد بشینند و هر کس با دو شاهد درباره قرآن آورد آن را بنویسند.
و در روایتی دیگر، جمع‌کننده قرآن مردی بنام سالم مولى حذیفه بود نه زید بن ثابت هر چند سیوطی این حدیث را ضعیف دانسته زیرا سند آن منقطع بوده است و سالم مولى حذیفه را جزء جمع کننده قرآن که به دستور ابو بکر است حمل کرد.
و در روایت دیگری، عمر دستور جمع آوری قرآن را داد نه ابو بکر . پس طبق این روایت عمر اولین کسی است که قرآن را جمع کرده است نه ابو بکر.[۲۵] و در حدیثی دیگر، قرآن کریم در زمان عثمان بن عفان ، توسط زید بن ثابت صورت گرفته است .
۳- آنچه که دلالت دارد بر اینکه قرآن در زمان ابو بکر جمع آوری شد مقصود این است که ابو بکر دستور داد تا قرآنی برایش نوشته شود که از روی نسخه ای که در عصر پیامبر اکرم(صلی‌الله‌وآله‌وسلم) نوشته شده باشد و در یک جا جمع گردد؛ چنانکه ابو شامه در این مقام گفته : غرض ابو بکر این بود که قرآنی برای او از روی نسخه عصر – پیامبر (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) – نوشته شود.[۲۶]
اگر بر فرض ، قبول کنیم که قرآن را ابو بکر در دوران خلافتش جمع آوری کرده است و کیفیت آن به شکلی که در این روایات آمده است مسلما دروغ است زیرا جمع آوری قرآن بر پایه قطع و یقین استوار بوده ، یعنی آیات قرآن در اثر تواتر و نقلهاى فراوان و یقید آور در میان مسلمانان معروف وشناخته شده بود و همان آیات قطعی و شناخته شده که در دلها و سینه ها بود و مسلمانان با آنها انس و آشنائی داشتند ، در قرآن آورده شده و در یک جا جمع آوری شد .[۲۷]
۴–جمع آوری عمر به معناى اینکه او اول کسی است که قرآن را در مصحف ( کتاب واحد ) جمع کرد بسیار از دلیل دور و بدون مدرک است ، وبی جمع به معنای اینکه او سبب شد و از ابو بکر خواست قرآنی از روی قرآن و یا قرآن‌هائی که با امر پیامبر خدا (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) جمع آوری شد و نوشته بودند بنویسند.[۲۸] همانگونه سیوطی گفت که منظور از قول ابن داود این است که عمر اولین کسی است که به جمع قرآن اشاره می کند.
۵ – بله، جای شک و تردیدی نیست که عثمان در دوران خویش قرآن را جمع آوری کرده است ولی نه به این معنى که سوره ها و آیات قرآن را در یک مصحف تدوین کند و از پراکندگی به صورت مجموع واحد در بیاورد بلکه به این معنى که او تمام مسلمانان را در قرائت یک قاری مخصوص ، جمع و متحد نمود و تمام قرائت‌هاى دیگر را که با آن قرائت مورد نظر موافق نبود ، سوزاند و به تمام بلاد و شهرها نوشت که چنین قرآنها را بسوزانند و به این وسیله مسلمانان را از هر گونه اختلاف قرائت نهی و منع نمود که آن را در اصطلاح ” توحید المصاحف ” می نامند. [۲۹]
عده ای از بزرگان اهل سنت نیز بدین معنى تصریح نموده اند ، چنانکه حارث محاسبی می گوید: «در میان مردم مشهور است که جمع کننده قرآن عثمان است ولی چنین نیست ، بلکه عثمان از اختلافی که در میان اهل شام و اهل عراق در قرائت حروف و کلمات قرآن به وجود آمده، به ترس و وخشت افتاد و مردم را وادار کرد که قرآن را با یک قرائت و با همان روشی که خود او و عده ای از مهاجران و انصار اختیار کرده بودند ، بخوانند.»[۳۰]
چنانکه گفته شده است: «منظور عثمان در جمع قرآن همان منظور ابو بکر نبود که آن را در میان دو لوح جمع نماید، بلکه مقصودش جمع کردن مسلمین بر قرائت‌هاى ثابت و معروف زمان پیامبر (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) و لغو قرائت‌هاى دیگر بود.»[۳۱]
آری، این اقدام و عمل عثمان بود و مورد انتقاد مسلمانان نیز واقع نشد. زیرا همان اختلاف در قرائت سبب اختلاف بیشتری در میان مسلمانان و موجب پاشیده شدن صفوف آنان و درهم ریختن پایه های اتحاد و یگانگی پیروان قرآن می شد. آنچه در این موضوع مورد انتقاد و ایراد از عثمان می شد، مسئله سوزاندن قرآنها است که بوسیله خود صورت گرفته و به مردم شهرها نیز این دستور را صادر کرده است. [۳۲]
۶ – اما جمع علی – علیه السلام – آنچه از روایات به دست آمده ، این است که آن حضرت قرآن خود را از روی نسخه پیامبر نوشته شد و تأویل و تنزیل قرآن را نیز بر آن افزود زیرا علی – علیه السلام – به قرآن از همه آگاه تر است .
سید مرتضى ، یکی از قدماء و بزرگان دانسمندان شیعى است معتقد بود که قرآن ، همزمان با حیات رسول خدا (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) به ترتیبی که هم اکنون در اختیار ما است جمع آوری و مرتب گردید با این دلیل قرآن را در زمان آن حضرت تدریس می کردند و به مردم تعلیم می دادند ، عده ای از اصحاب پیغمبر – صل الله علیه و آله –قرآن را حفظ می کردند ، و گروهی امثال عبد الله بن مسعود و ابی بن کعب قرآن را از اول تا آخر آن نزد پیامبر اکرم – صل الله علیه و آله – چند بار قرائت و ختم نمودند.[۳۳]
یکی از دانشمندان دیگر بنام بلخى در کتاب خود ” جامع علم القرآن ” در این مورد می گوید: بسی شگفت انگیز و بهت آور است ، مسلمین چگونه این رأی و عقیده را می پذیرند که رسول خدا (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) در زمان حیات خود قرآن را به‌حال خود واگذارده و موضوع قرائت و تلاوت آن را استحکام نبخشیده و به جمع و تألیف و ترتیب آیات و سور آن اهتمام نکرده باشند؟ قرآنی که حجتی برای مسلمانان و سرمایه اساسی دعوت پیغمبر (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) و بیان فرائض و احکام دینی او بود.[۳۴]
با توجه به آنچه گذشت، می‌توان این نظریه را که قرآن کریم در عصر حضور خود پیامبر اکرم (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) جمعآوری شده است، را دارای شواهد و قرائن بیشتری دانست، ضمن آنکه نظریه رقیب مبتلا به اشکالات و ابهاماتی است که به آنها اشاره شد.
چگونگی نگارش آیات قرآن
قبل از اینکه به مباحث چگونگی نگارش آیات قرآن بپردازیم سزاوار است که ابتدا درباره کاتبان رسول خدا (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) به ویژه کاتبان وحى و سپس چرا پیامبر اکرم (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) به کاتبان نیاز دارد بپردازیم . زیرا یکی از دلائل مخالفان جمع آوری قرآن در زمان پیامبر (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) این بود که ایشان امى بوده است . شاید با این مباحث اشکال آنها جواب داده شود.
کاتبان وحى
تاریخ، ضرورت نگارش قرآن کریم در زمان حیات پیامبر (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) را کاملا روشن کرد؛ زیرا اعتماد بر حفظ قرآن در حافظه ها نمی توانست اطمینان خاطر در مورد صیانت قرآن را فراهم سازد. از این رو گرچه در عصر نزول، آنان که سواد خواندن و نوشتن داشتند بسیار اندک بودند ـ به گونه ای که بعضی شمار باسوادان مکه را که به خط آن روز آشنائی داشتند هفده تن ذکر کردند [۳۵]، ـ اما پیامبر اسلام (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) به جهت اهتمام خاص به قرآن براى نوشتن وحى، آنان را که می دانستند برگزید تا با دقت به ثبت و ضبط آیات اقدام نمایند و هرگاه آیاتى از قرآن نازل می گشت نویسندگان وحى را فراخوانده آنان را به نوشتن وحى فرمان می داد این گروه کاتبان وحى نامیده می شود .
در کتاب تاریخ یعقوبی نام کاتبان رسول خدا (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) که وحی و نامه ها و پیمان نامه ها را می نوشتند عبارتند از: على بن ابى طالب – علیه السلام – عثمان بن عفان، عمرو بن العاص، معاویه بن ابى سفیان، شرحبیل بن حسنه، عبدالله بن سعد بن ابى سرح، مغیره بن شعبه، معاذ بن جبل، زید بن ثابت، حنظله بن الربیع، ابى بن کعب، جهیم بن الصلت و حصین النمیرى.[۳۶]
بر اساس آنچه در کتاب التنبیه و الاشراف آمده است، هر کدام از این کاتبان وظیفه‌ای مخصوص داشتند؛ چنانکه خالد ابن سعید بن العاص، مغیره بن شعبه و حصین بن نمیر پیش دست رسول خدا بوده و حاجت‌هاى متفرقه اى که پیش مى آمد را مى نوشتند. همچنین. عبدالله بن ارقم و علاء بن عقبه سندهاى مردم و عقود و معاملات آنها را مى نوشتند. زبیر بن العوام و جهیم بن الصلت صورت مالیات و صدقات را ضبط مى کردند. زید بن ثابت انصارى نامه به حکام و پادشاهان مى نوشت و ضمنا سمت مترجمى رسول خدا را داشت . او زبانهاى فارسى و رومى و قبطى و حبشى را ترجمه مى کرد و همه اینها را در مدینه از اهل این زبانها آموخته بود. ابان بن سعید و علاء بن الحضرمى نیز گاهى برایش مى نوشتند . معاویه فقط چند ماهى قبل از وفات رسول خدا برایش نویسندگى کرد.[۳۷]
و اما تعداد و اسامی آنهائی را که کتابت وحى وقرآن را به عهده داشته اند ، مؤلفان علوم قرآن در منابعی که به دستم آمده اختلاف کرده اند. ولی آیه الله معرفت می گوید: «عمده ترین کاتبان وحى علی بن ابی طالب – علیه السلام – ، اُبی بن کعب و زید بن ثابت بودند و دیگر کاتبان وحى ، در مرتبه دوم قرار داشتند .[۳۸]
اولین کسی که عهده دار کتابت مخصوصا کتابت وحى شد ، علی بن ابی طالب – علیه السلام – بود که تا آخرین روز حیات پیامبر به این کار ادامه داد. پیامبر هم اصرار فراوان داشت تا علی ، آنچه را نازل می شود ، نوشته و ثبت نماید تا چیزی از قرآن و وحى آسمان از علی دور نماند.[۳۹]
در این باره از سلیم بن قیس نقل شده است که امام علی علیه السلام فرمود: «به خدا قسم آیه ای نازل نشد مگر آنکه پیامبر – صل الله علیه و آله – آن را بر من می خواند و تفسیر و تـأویل آن را به من می آموخت “. ابن کواء عرض کرد: ” آن چه نازل می گردید و شما حضور نداشتی چکونه است ؟ علی – علیه السلام فرمود : “هنگامی که به حضور پیامبر می رسیدم ، فرمود : یا علی در غیاب تو آیه هائی نازل می شد، آنگاه آنها را بر من می خواند و تأویل آنها را به من تألیم می فرمود.»[۴۰]
اولین کسی که در مدینه عهده دار کتابت وحى گردید ، اُبی بن کعب انصاری بود . او قبلا در زمان جاهلیت نوشتن را می دانست. [۴۱]
زید بن ثابت در همسایگی پیامبر (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) خانه داشت . او نوشتن می دانست. در ابتداى امر هرگاه پیامبر (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) نیاز به نوشتن داشت و ابی بن کعب حاضر نبود ، به دنبال زید می فرستاد تا برای او کتابت کند.[۴۲]
چگونگی کتابت آیات قرآن
بنابر آنچه محققان علوم قرآنی گفته‌اند کاتبان و نویسندگان وحی آیات هر سوره را که با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می شود به ترتیب نزول آن، به دستور شخص پیامبر (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) می نوشتند. آنان موظف به رعایت ترتیب نزول آیات بودند. در حقیقت تنظیم آیاتی که نازل می گشت زیر نظر و با اشراف کامل پیامبر صورت گرفته و اجتهاد و نظر شخصی هیچ یک از نویسندگان نمی بایست در این امر دخالت داشته باشد. همین چینش و نظم آیات نازل شده در کنار یکدیگر بود که سوره ای قرآن را تشکیل می داد و تحدی و مبارزه طلبی قرآن نیز به همین سوره ها صورت می گرفت. پیامبر و نویسندگانی که کتابت قرآن را به عهده داشتند و آیات را پی در پی و به ترتیب نزول می نوشتند، هرگاه بسمله دیگری نازل می شد در می یافتند که سوره قبل پایان یافت و سوره دیگری آغاز می گشته است.[۴۳]
ابن عباس می‌گوید: «پیامبر (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) با نزول «بسم الله الرحمن الرحیم» می دانست که سوره قبلی پایان یافته و سوره دیگری آغاز گشته است.»[۴۴]
و از ابن حصار نقل شده که گفته است: ترتیب سوره ها و وضع هر آیه در موضع خود به وحى بوده، و این رسول خدا (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) بوده که فرمود آیه فلان را در فلان موضع جای دهید.[۴۵]
نکته مهم دیگری که توجه به آن ضروری است، آن است که بر اساس مدارک تاریخی گاهی آیه یا آیاتی نازل می شد ولی پیامبر اکرم (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) به نویسندگان وحی دستور داد که آن آیه و یا آیات را در لا بلای سوره ای که قبلا نازل شده و پایان یافته بود قرار دهند. اینگونه تنظیم آیات که خارج از روال طبیعی نزول آیات بوده است نیازمند به تصریح و تعیین شخص رسول خدا (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) بود.
ابن عباس می گوید: «زمانی بر پیامبر خدا (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) می گذشت و سوره ای بر آو نازل می گشت . وقتی آیاتی بر آو نازل می شد بعضی از نویسندگان را احضار کرده، می فرمود: این آیات را در سوره ای که فلان خصوصیات را دارد بگذارید.»[۴۶]
در نقل دیگر از ابن عباس آمده است که آخرین آیه ای که نازل می شد آیه «واتقوا یوما ترجعون فیه الى الله» بود جبرئل به پیامبر اعلام نمود که آن را آیه ۲۸۱ از سوره بقره قرار دهد. [۴۷]
عثمان بن ابی عاص می گوید: در محضر پیامبر خدا (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) نشسته بودیم که جبرئل بر او نازل شد. پیامبر فرمود که جبرئل مرا امر فرمود که آیه «إن الله یأمر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربى …» را در این موضع از سوره نحل قرار دهم، میان آیات استشهاد و آیات عهد سوره نحل قرا داده شد.[۴۸]
نتیجه و جمع بندی:
نتایج به‌دست‌آمده از این تحقیق عبارت‌اند از:
- از جمله مسائل مهم و بحث‌برانگیز در میان مسائل مربوط به علوم قرآنی، مسئله جمعآوری قرآن و تاریخ آن است.
- روایات و دیدگاه‌های مختلفی در این باره وجود دارد که بر اساس برخی از آنها، قرآن در عصر حضور پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) جمعآوری و تدوین شده است و بر اساس برخی دیگر از آنها، این کار پس از رحلت ایشان صورت گرفته است.
- به نظر می‌رسد این نظریه که قرآن در عصر حضور پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) جمعآوری و تدوین شده است، از شواهد و قرائن بیشتری برخوردار است.
- این سخن که قرآن در عصر عثمان جمعآوری شده است، صحیح نیست، بلکه باید گفت عثمان مردم را بر قرائت واحدی ملزم ساخته و سایر قرآنها با دیگر قرائت‌ها را سوزاند.
- پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) کاتبانی مخصوص داشته که سرشناس‌ترین آنها امام علی بن ابیطالب علیه السلام بود.
- نگارش قرآن کریم به دستور خاص پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌وآله‌وسلم) و بر اساس ترتیب نزول بوده است، مگر در جایی که ایشان خود دستور می‌دادند، آیه‌ای خاص بین دیگر آیات در سوره‌ای دیگر قرار گیرد.
فهرست منابع
- قرآن کریم.
- الهی مظلومی، رجعلی، علوم قرآن ( پژوهشی پیرامون آخرین کتاب آسمانی )، نشر آفاق،۱۳۶۰.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، الصحیح، دار الفکر، بیروت، ۱۴۰۱ق.
- خوئی، سید ابو القاسم، بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، مترجم : محمد صادق نجمی و هاشم زاده هریسی، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی – واحد خوى ، چاپ پنجم ، ۱۳۷۵.
- حاکم نیسابوری، محمد بن محمد، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق یوسف المرعشلی، دار المعرفه، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- حجتی، سید محمد باقر، تاریخ قرآن، ناشر : دفتر نشر فرهنگ اسلامی،تهران، چاپ هفتم، ۱۳۷۳.
- الزرکشی، بدر الدین محمد بن عبد الله، البرهان فی علوم القرآن،
- السیوطی، عبد الرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، مترجم: سید مهدی حائری قزوینی، منشورات الرضى، بیروت، ۱۳۷۳.
- طباطبائی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، مترجم : محمد باقر موسوی همدانی
- المتقی الهندی، علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، مؤسسه الرساله، بیروت، ۱۴۰۹ق.
- المصاحف، ابن ابی داود
- علوم القرآن ، محمد هادی معرفت
- تسهیل العلوم التنزیل ، الغرناطی الکلبی
- تفسیر القمی ، علی ابن ابراهیم القمی
- تاریخ و علوم القرآن ، سید ابو الفضل میر محمدی زرندی
- کنز العمال، علی بن حسام الدین الهندی
- تاریخ یعقوبی ، احمد بن یعقوب بن جعفر بن وهب یعقوبی
- التنبیه و الاشراف ، ابو الحسن علی بن الحسین بن علی المسعودی
- کتاب سلیم بن قیس الهلالی ، سلیم بن قیس الهلالی
- مجمع البیان ، ابو الفضل بن الحسن الطبرسی
نقد و بررسی‌ها
هیچ دیدگاهی برای این محصول نوشته نشده است.